राजकुमार ओली इटहरी साउन ३० बाटीका अनलाइन
नेपालको चुरे क्षेत्र केवल भौगोलिक संरचना मात्र नभई जीवनदायिनी नदी प्रणालीहरूको मूल स्रोत हो।
हिमाल र पहाडका मुहानहरूबाट बग्दै आएका नदीनाला चुरे हुँदै तराईका मैदानतर्फ झर्ने गर्छन्। यसै कारण कोशी प्रदेशको समृद्धि र दीर्घकालीन दिगोपन चुरे संरक्षणसँग प्रत्यक्ष जोडिएको छ। पछिल्ला वर्षमा चुरे क्षेत्रको अव्यवस्थित दोहन, अनियन्त्रित बालुवा–गिट्टी उत्खनन्, अनियन्त्रित वनकटानले नदी प्रणालीमा गम्भीर असर पारेको छ। यस चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न पारिवारिक निजी वन सङ्घ नेपाल र चुरे उत्थानशील आयोजनाबीच सहकार्य सुरु भएको छ।
सहकार्यको आवश्यकता
पारिवारिक निजी वन सङ्घ नेपालका केन्द्रीय अध्यक्ष जोगराज गिरी भन्छन् :
“चुरे क्षेत्रको संरक्षण भनेको केवल वन मात्र होइन, त्यससँग सम्बन्धित नदी, पानी, बस्ती र कृषि उत्पादनको सुरक्षा पनि हो। त्यसैले हामीले नदी प्रणालीलाई दीर्घकालीन स्रोतको रूपमा जोगाउन चुरे उत्थानशील आयोजनासँग हातेमालो गरेका छौँ।”
यो सहकार्यले चुरे क्षेत्रमा निजी वनको संरक्षण, जलस्रोतको प्रवाह सन्तुलन, र स्थानीय जनजीविकासँग जोडिएको दिगो विकासलाई प्राथमिकतामा राख्ने बताइएको छ।
—
नदी प्रणालीको सम्भावना
चुरे क्षेत्रबाट बग्ने नदीहरूले कोशी प्रदेशको भू–भागलाई मलिलो बनाएर कृषि उत्पादन वृद्धि गर्छन्। तर नदीको अनियन्त्रित प्रयोगले भविष्यमा विनाशकारी असर ल्याउन सक्ने विज्ञहरूको चेतावनी छ।
वरिष्ठ उपाध्यक्ष इन्दिरा घिमिरेको भनाइमा,
“हामीले नदीलाई केवल बालुवा–गिट्टीको स्रोत मात्र ठानेर प्रयोग गर्दै आएका छौँ। तर यो नदी नै भविष्यको जलविद्युत्, सिँचाइ, कृषि र पर्यटनको आधार हो। यदि यसलाई सही ढंगले व्यवस्थापन गर्न सकियो भने कोशी प्रदेशले मात्र होइन, समग्र देशले पनि लाभ पाउँछ।”
उनको विचारमा, नदी प्रणालीको दिगोपन सुनिश्चित गर्न ‘कम्युनिटी बेस्ड वाटर म्यानेजमेन्ट’ आवश्यक छ। यसका लागि परिवार, समुदाय र सरकारी संरचना एउटै प्लेटफर्ममा आउनुपर्ने उनको भनाइ छ।
—
कोशी प्रदेशमा भइरहेको काम
चुरे उत्थानशील आयोजना अन्तर्गत कोशी प्रदेशमा अहिले विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालित छन्। यसमा नदी तटीय क्षेत्र संरक्षण, जैविक विविधता प्रवर्द्धन, भूक्षय नियन्त्रण, र वैकल्पिक ऊर्जा प्रवर्द्धनजस्ता गतिविधि छन्।
उपाध्यक्ष तथा कोशी इन्चार्ज लक्ष्मण पाठक भन्छन् :
“हामीले कोशी प्रदेशका चुरे क्षेत्रभित्र नदी प्रणालीको अध्ययनलाई प्राथमिकतामा राखेका छौँ। अहिले मेचीदेखि सप्तकोशीसम्मका स–साना खोला–नदीहरूको बारीक नक्साङ्कन भइरहेको छ। यसले भविष्यमा कुन क्षेत्रमा सिँचाइ, कुन क्षेत्रमा जलविद्युत्, र कुन क्षेत्रमा इको–टुरिजम सम्भव छ भन्ने स्पष्ट पार्नेछ।”
उनका अनुसार, कोशी प्रदेशका धेरै बस्ती नदीमाथि नै निर्भर छन्। त्यसैले नदी प्रणालीको दिगोपन सुनिश्चित नगरेसम्म समग्र विकास सम्भव छैन।
—
परियोजनाको कार्यान्वयन
चुरे उत्थानशील आयोजनाका फोकल पर्सन थापाजीले हाल भइरहेको गतिविधिबारे यसरी जानकारी दिएका छन् :
“हाल हामीले नदी प्रणालीमा आधारित तीनवटा मुख्य कामलाई अघि बढाएका छौँ –
१. नदी तटीय क्षेत्र संरक्षण : वनरोपण, नदी किनार मजबुत बनाउने, स्थानीय प्रजातिको संरक्षण।
२. विकल्प खोज्ने प्रयास : बालुवा–गिट्टीको वैकल्पिक प्रयोग, घर निर्माणमा स्थानीय सामग्रीको प्रवर्द्धन।
३. स्थानीय सहभागिता : समुदायलाई प्रत्यक्ष लाभ हुने कार्यक्रम, जस्तै – सिँचाइ नहर, माछापालन र साना उद्यम।
हाम्रो विश्वास छ, नदी जोगेपछि मात्र तराई र मधेशमा बस्ती सुरक्षित हुन्छ।”
—
चुनौतीहरू
तर यो काम सहज छैन। अवैध उत्खनन्, भूमाफियाको चासो, र सरकारी संयन्त्रबीचको समन्वय अभाव अझै पनि प्रमुख चुनौतीका रूपमा छन्।
अध्यक्ष जोगराज गिरी भन्छन् :
“यदि सरकारले दिगो ढंगले नीतिहरू लागू गरेन भने नदी संरक्षण असम्भव हुन्छ। कानुन कार्यान्वयन बलियो हुनुपर्छ, स्थानीय तहले प्रत्यक्ष जिम्मेवारी लिनुपर्छ।”
वरिष्ठ उपाध्यक्ष इन्दिरा घिमिरेले थप्छिन् :
“महिला र युवाहरूलाई नदी व्यवस्थापनमा सक्रिय सहभागी गराइए मात्र दीगो समाधान सम्भव हुन्छ।”
—
दीगो समाधानका बाटो
विज्ञहरूको सुझावमा, कोशी प्रदेशमा नदी प्रणालीलाई बचाउनका लागि निम्न उपाय अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छः
नदी उत्खनन् नियन्त्रण – कडाइका साथ कानुन लागू गर्ने।
निजी र सामुदायिक वनलाई नदी व्यवस्थापनसँग जोड्ने।
जलाधार संरक्षण – चुरेमा वृक्षरोपण, भू–क्षय नियन्त्रण।
वैकल्पिक उद्यम प्रवर्द्धन – नदीमा आधारित पर्यटन, माछापालन, जलविद्युत्।
स्थानीय सहभागिता सुनिश्चित गर्ने।
कोशी प्रदेशको दिगो विकासका लागि चुरे क्षेत्र र नदी प्रणालीको संरक्षण अपरिहार्य छ। पारिवारिक निजी वन सङ्घ नेपाल र चुरे उत्थानशील आयोजनाको सहकार्यले यो अभियानलाई नयाँ दिशा दिएको छ। यदि स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारबीच बलियो समन्वय हुन सकेमा नदी प्रणाली भविष्यको आर्थिक समृद्धिको मूल आधार बन्नेछ।
अध्यक्ष जोगराज गिरीको शब्दमा,
“आजको संरक्षण भोलिको पुस्तालाई जीवन दिने काम हो। चुरे बचाउनु भनेको भविष्यलाई बचाउनु हो।”
